Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi
Cây chi tử hay cây Dành dành là vị thuốc quý trong Đông y. Dược liệu có tác dụng thanh nhiệt, tiêu khát, giải uất, hạ sốt, minh mục, thường dùng trong chữa cảm sốt, thổ huyết, ho ra máu, sưng đau/ bong gân do chấn thương. Do có tính hàn nên cây chi tử không dùng cho người bị tỳ vị hư hàn, tiêu chảy không có uất hoả, hư nhiệt.
Mô tả dược liệu cây chỉ tử
1. Tên gọi, phân nhóm
- Tên gọi: Tiên chi, Dành dành, Trư đào, Sơn chi tử, Sơn chi, Hoàng hương ảnh tử
- Tên khoa học: Gardenia augusta (L.) Merr
- Họ: Cà phê (danh pháp khoa học: Rubiaceae)
2. Đặc điểm thực vật
Cây chi tử là loại cây mọc hoang, sinh trưởng và phát triển ở những vùng đất ẩm ướt. Thuộc loại cây thân nhỏ, nhẵn và rễ chùm. Lá cây mọc đối xứng hoặc vòng 3, phiến lá có hình thuôn trái xoang hoặc hình bầu dục dài. Các gân trên lá nổi rõ và thành mảng.
Hoa của cây chi tử có màu trắng, mùi thơm và thường mọc đơn lẻ ở đầu cành, cây thường ra hoa từ tháng 4 đến tháng 11. Quả của cây có hình thoi, dài từ 2 – 4.5cm, đường kính từ 1 – 2cm. Quả có màu cam, đỏ nâu đến đỏ xám. Quả có khoảng 5 – 8 đường gờ chạy dọc theo quả và ở giữa 2 gờ có phần rãnh rõ rệt.
Trên đỉnh mỗi quả chi tử lõm có 5-8 lá đài và thường gãy cụt. Phần vỏ của quả khá mỏng và giòn. Hạt bên trong nhỏ, có màu vàng cam, nâu đỏ hoặc nâu đen. Bề mặt hạt vỏ có nhiều hạt mịn và có mùi nhẹ. Loại cây này thường sai quả từ tháng 5 đến tháng 12.
Một số hình ảnh cây chi tử:
3. Phân bố
Cây chi tử mọc là loại cây nhiệt đới, thường mọc nhiều ở những vùng đất ẩm ướt, gần khu vực sông nước. Trên thế giới, loài cây này được tìm thấy nhiều ở các quốc gia như Trung Quốc, Triều Tiên, Nhật Bản,…
Ở nước ta, cây chi tử mọc hoang ở nhiều tỉnh đồng bằng, trung du phía Bắc như Hưng Yên, Thái Bình, Hà Nam, Hải Dương,… và một số địa phương thuộc miền Trung như Nghệ An, Hà Tĩnh…
4. Bộ phận dùng
Quả của cây chi tử được thu hái dùng để làm thuốc chữa bệnh.
5. Thu hái – sơ chế
Thu hái quả chín vào tiết Hàn Lộ mỗi năm. Chỉ hái khi vỏ của quả chuyển sang màu vàng. Việc hái quá sớm hoặc quá muộn có thể ảnh hưởng đến tác dụng dược lý của dược liệu này.
Sau khi được thu hái về, quả chi tử được bào chế theo những cách sau:
- Loại bỏ phần vỏ và tai, chỉ lấy hạt ngâm với nước sắc cam thảo và để qua đêm. Sau đó vớt hạt ra mang đi phơi khô/ sấy khô rồi tán thành bột để dùng dần.
- Mang đi sấy khô/ phơi khô sau khi thu hái về. Sấy trên lửa to rồi sau đó giảm nhỏ lửa lại và đảo đều.
- Dùng quả chín kẹp với một ít phèn chua, cho vào nồi nước và đun sôi khoảng 20 phút. Sau đó vớt ra, mang đi phơi khô và sấy cho giòn. Khi dùng, có thể dùng sống hoặc mang đi sao vàng, đốt cháy tuỳ vào mục đích sử dụng.
Dược liệu khô thường có hình trứng hoặc hình bầu dục, hai đầu nhỏ dần. Vỏ ngoài có màu nâu, hơi bóng mượt hoặc có màu vàng đỏ, mỏng, cứng và có nhiều dân nhỏ xung quanh.
6. Bảo quản
Dược liệu sau khi bào chế để ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh những nơi ẩm ướt, sâu mọt.
7. Thành phần hoá học
Các nghiên cứu dược lý hiện đại tìm thấy trong cây chi tử chứa các thành phần hoá học đa dạng như Deacetylaspelurosidic acid, Chlorogenic acid, Geniposide, Gardenoside, Shanzhiside, Crocetin, Genipin-1-Gentiobioside, Methyl Deacetylaspelurosidate,…
Vị thuốc chi tử
1. Tính vị
Dược liệu có tính hàn, vị đắng, không chứa độc
2. Quy kinh
Quy vào kinh Can, Vị, Phế và Tâm
3. Tác dụng dược lý
Dù là thực vật mọc hoang ở nhiều nơi nhưng cây chi tử là một trong những dược liệu quý, dùng trong nhiều bài thuốc chữa bệnh và tăng cường sức khỏe. Điều này cũng đã được kiểm chứng trong Y học cổ truyền cũng như nghiên cứu khoa học.
Công dụng của cây chi tử theo Đông y:
- Công dụng: Lợi thấp, thanh nhiệt ở thượng tiêu, thanh uất nhiệt ở phần huyết, giải độc, lương huyết, tiêu khát, minh mục, sát trùng, thông tiểu.
- Chủ trị: Tiểu không thông, mất ngủ, bứt rứt, buồn phiền, đau tim, uất hoả trong bỉ phổi, trúng độc, ngộ độc Ngọc chi hoa,…
- Ngoài ra, màu vàng của chi tử còn được sử dụng để tạo màu trong chế biến món ăn.
Công dụng của cây chi tử theo dược lý hiện đại:
- Thực nghiệm trên súc vật nhận thấy, nước sắc quả chi tử có tác dụng trong việc ức chế tế bào ung thư, hạ áp, trị mất ngủ do các bệnh viêm nhiễm gây ra do sốt cao.
- Nước từ vị thuốc này có tác dụng ức chế tụ cầu vàng, trực khuẩn mủ xanh, trực khuẩn lỵ
- Sao cháy chi tử còn có tác dụng cầm máu
- Một số thực nghiệm trên súc vật cho thấy, dược liệu có thể làm tăng co bóp ở túi mật, tăng tiết mật.
- Nước sắc từ chi tử có tác dụng ức chế khu sản nhiệt, từ đó giúp hạ thân nhiệt. Cơ chế hạ nhiệt của chi tử tương tự như hoàng liên và hoàng cầm nhưng thấp hơn.
4. Cách dùng – liều lượng
Dược liệu chi tử thường được sử dụng trong các bài thuốc sắc dạng sao vàng, dùng sống hoặc sao đen. Theo đó, liều dùng tham khảo mỗi ngày từ 8 – 20g, tuỳ thuộc vào tình trạng bệnh cụ thể, thầy thuốc có thể gia giảm liều dùng phù hợp.
Các bài thuốc chữa bệnh từ dược liệu
Cây chi tử thường được dùng trong nhiều bài thuốc chữa các chứng bệnh như thương hàn, khó tiểu thiện, đại tiện ra máu,… Việc sử dụng vị thuốc này đúng cách và đều đặn không chỉ giúp hỗ trợ điều trị bệnh mà còn cải thiện sức khỏe, bồi bổ cơ thể.
Dưới đây là một số bài thuốc từ vị thuốc chi tử chữa bệnh
Bài thuốc trị sau khi bị thương hàn đổ mồ hôi, nôn mửa, khó ngủ, bứt rứt:
- Chuẩn bị chi tử 14 trái và 4 chén hương xị
- Thực hiện: Các dược liệu mang đi sắc lấy nước uống. Mỗi ngày sắc uống 1 thang
Bài thuốc chữa chứng tiểu tiện không thông:
- Chuẩn bị chi tử 14 quả, tỏi (loại 1 tép) 1 củ, 1 ít muối
- Thực hiện: Các vị thuốc cho vào cối giã nát và mang dán lên bọng đái và rốn. Để khoảng vài phút sẽ thông được đường tiểu
Bài thuốc chữa đại tiện ra máu:
- Chuẩn bị một ít chi tử
- Thực hiện: Cho dược liệu vào chảo sao đến khi cháy, sau đó dùng 1 muỗng uống cùng với nước lọc
Bài thuốc chữa tiêu ra máu do nhiệt độc:
- Chuẩn bị 14 quả chi tử
- Thực hiện: Dược liệu bóc vỏ, giã nát rồi tán thành bột mịn, trộn đều với mật ong và làm thành viên hoàn bằng hạt ngô đồng. Mỗi lần uống 3 viên, ngày uống 3 lần.
Bài thuốc chữa phù do thấp nhiệt trong thời gian mang thai:
- Chuẩn bị 1 chén chi tử
- Thực hiện: Cho dược liệu vào chảo sao vàng, tán thành bột mịn. Mỗi lần lấy khoảng 8 – 12g uống cùng với nước cơm.
Bài thuốc trị hoắc loạn chuyển gân, chuột rút, bụng ngực căng đầy:
- Chuẩn bị 27 trái chi tử
- Thực hiện: Tán thành bột mịn rồi uống cùng với rượu nóng để cải thiện triệu chứng
Bài thuốc chữa chứng đau nóng ở dạ dày:
- Chuẩn bị 7 – 9 trái chi tử loại lớn
- Thực hiện: Dược liệu mang đi sao đen, sau đó cho vào ấm cùng với 1 chén nước lọc. Đun trên lửa nhỏ đến khi nước còn khoảng 7 phần thì tắt bếp, dùng nước thuốc uống cùng với gừng sống. Nếu không thuyên giảm thì dùng huyền minh phần 4g là khỏi.
Bài thuốc chữa bệnh thi chú khiến tim ngực đau xóc liên tục:
- Chuẩn bị: Chi tử 21 trái
- Thực hiện: Mang dược liệu đốt cho cháy rồi tán thành bột mịn. Dùng bột này uống cùng với nước ấm để chữa bệnh.
Bài thuốc chữa chứng nổi cuồng, mình nóng phát cuồng, hôn mê, bứt rứt ở trẻ nhỏ:
- Chuẩn bị chi tử 7 trái, đậu xị 20g
- Thực hiện: Các vị thuốc sau khi rửa sạch thì cho vào ấm sắc cùng với 1 chén nước và đun trên lửa nhỏ. Dùng nước thuốc uống vào nôn nói là được
Bài thuốc chữa chứng mắt đỏ kèm táo bón:
- Chuẩn bị chi tử 7 trái
- Thực hiện: Dược liệu mang đi dùi lỗ, nướng chín và sắc cùng với 1 thăng nước lấy nửa thăng. Chắt lấy phần nước rồi cho thêm 12g bột đại hoàng vào và uống khi còn ấm.
Bài thuốc trị đau đầu do phong đờm:
- Chuẩn bị bột chi tử
- Thực hiện: Dùng bột trộn đều với mật ong rồi ngậm trên lưỡi đến khi nôn ói ra là bớt
Bài thuốc trị mũi nổi hột thịt đỏ:
- Chuẩn bị: Cam thảo, tang bạch bì, ngũ vị tử, chi tử, hoàng cầm, cát cánh, cát căn với liều lượng bằng nhau.
- Thực hiện: Các dược liệu sau khi rửa sạch thì cho vào ấm cùng với lượng nước vừa đủ, đun trên lửa nhỏ. Chia lượng nước thuốc sắc được thành nhiều lần và uống hết trong ngày. Mỗi ngày sắc uống 1 thang đến khi triệu chứng thuyên giảm.
Bài thuốc chữa phỏng chưa phát:
- Chuẩn bị 1 ít chi tử
- Thực hiện: Mang đi đốt rồi tán thành bột mịn. Sau đó trộn đều với dầu mè, đắp lên da rồi dùng băng gạc băng lại.
Bài thuốc chữa sưng đau do gãy xương:
- Chuẩn bị chi tử và mạch miến
- Thực hiện: Dược liệu mang đi giã nát rồi trộn đều với bạch miếng và đắp vào vị trí bị sưng đau
Bài thuốc chữa thường hàn thấp nhiệt gây vàng úa, đầy trướng bụng:
- Chuẩn bị 120g đại hoàng, 240g nhân trần và 12 trái chi tử
- Thực hiện: Nhân trần mang đi rửa sạch rồi sắc với 1 đấu nước còn lại 6 phần. Sau đó cho 2 vị thuốc còn lại vào, sắc còn 3 thăng thì tắt bếp. Chắt lấy phần nước thuốc chia thành 3 lần và uống hết trong ngày.
Bài thuốc trị thương hàn sinh bứt rứt, đầy bụng, nằm ngồi không yên:
- Chuẩn bị cam thảo, hoàng bá và chi tử
- Thực hiện: Các dược liệu mang đi sắc lấy nước uống
Bài thuốc vàng da do uống nhiều rượu khiến người bị nóng:
- Chuẩn bị: Nhân trần cao, xa tiền tử, chi tử, hoàng liên thảo, tần giao, hoạt thạch, mục túc bằng lượng nhau
- Thực hiện: Các vị thuốc sau khi rửa sạch thì cho vào ấm cùng với lượng nước vừa đủ và sắc lấy nước uống.
Bài thuốc chữa chứng tiểu ra máu do viêm bàng quang cấp tính:
- Chuẩn bị chi tử 16g, mao căn 20g, cam thảo 8g và đông quỳ tử 12g
- Thực hiện: Các dược liệu mang đi sắc lấy nước uống. Mỗi ngày sắc uống 1 thang để cải thiện triệu chứng bệnh.
Bài thuốc trị chảy máu cam:
- Chuẩn bị quả Dành dành khô
- Thực hiện: Mang đi sao đến khi cháy đen thì tắt bếp, cho dược liệu vào cối giã nhỏ rồi thổi vào mũi nhiều lầm giúp cầm máu
Bài thuốc trị chứng tiểu buốt, tiểu ra máu, tiểu gắt:
- Chuẩn bị chi tử sống, hoạt thạch với liều lượng bằng nhau
- Thực hiện: Các dược liệu mang tán thành bột mịn và uống cùng với nước hành
Bài thuốc trị chứng kiết lỵ lúc sinh:
- Chuẩn bị rượu nóng và bột Dành dành
- Thực hiện: Lúc đói dùng 1 muỗng bột uống cùng với rượu nóng. Lưu ý không nên dùng quá 7 lần
Bài thuốc chữa phù thũng do nhiệt:
- Chuẩn bị một lượng chi tử vừa đủ
- Thực hiện: Dược liệu mang đi sao vàng, tán thành bột mịn. Mỗi lần dùng 12g uống cùng với nước cơm để chữa bệnh.
Bài thuốc trị đau bụng do lạnh nóng xung đột:
- Chuẩn bị chi tử và xuyên ô đầu với lượng bằng nhau
- Thực hiện: Các vị thuốc mang đi tán thành bột mịn, trộn đều với rượu và làm thành viên bằng hạt ngô đồng. Mỗi lần uống 15 viên cùng với nước gừng sống. Nếu cảm giác đau ở vùng bụng dưới thì uống thuốc với nước sắc tiểu hồi hương.
Bài thuốc bổ âm huyết, chữa trị về khí của ngũ tạng:
- Chuẩn bị Dành dành
- Thực hiện: Dược liệu mang đi sao đen, cho vào cối tán thành bột mịn và dùng sắc với gừng sống, chắt lấy nước uống
Bài thuốc trị chứng sốt cao sau khi ăn:
- Chuẩn bị chi tử 30 trái
- Thực hiện: Cho dược liệu vào ấm sắc với 3 thăng đến khi còn lại 1 thăng thì tắt bếp. Dùng thuốc uống đến khi ra mồ hôi là được.
Bài thuốc trị chứng nôn mửa sau khi ăn:
- Chuẩn bị 20 trái chi tử
- Thực hiện: Mang sao sơ qua, bỏ vỏ và sắc lấy nước uống
Bài thuốc trị chó dại cắn:
- Chuẩn bị chi tử bì (đốt, tán bột), thạch lưu hoàng với liều lượng bằng nhau
- Thực hiện: Các vị thuốc sau khi tán bột mịn thì thoa lên vết chó cắn
Bài thuốc trị chứng phỏng do nhiệt:
- Chuẩn bị chi tử tán bột và lòng trắng trứng
- Thực hiện: Trộn đều 2 vị thuốc và thoa lên vùng da cần điều trị
Bài thuốc chữa chứng mình nóng và vàng da:
- Chuẩn bị cam thảo, hoàng bá và chi tử với lượng bằng nhau
- Thực hiện: Các dược liệu sau khi rửa sạch thì cho vào ấm cùng với lượng nước vừa đủ và đun trên lửa nhỏ. Chắt lấy nước thuốc và chia thành nhiều lần uống trong ngày.
Bài thuốc chữa chứng tả hỏa ở tiểu trường:
- Bài thuốc 1: Chuẩn bị chi tử, mộc thông, xích phục linh trạch tả các vị bằng lượng nhau. Mang các vị thuốc sắc lấy nước uống.
- Bài thuốc 2: Sử dụng liên kiều, hoàng liên, cam thảo (sống), chi tử, trúc diệp, mạch môn đông, đăng tâm thảo với liều lượng bằng nhau. Các dược liệu cho vào ấm cùng với lượng nước vừa đủ và sắc lấy nước uống. Mỗi ngày sắc uống 1 thang.
Bài thuốc trị chứng chảy máu cam, lỵ ra máu và nôn ra máu do huyết nhiệt:
- Chuẩn bị cát cánh 8g, chi tử 16g, bạch mao căn 20g, trắc bá diệp 12g, hoàng cầm 12g, cam thảo 4g, xích thược 12g, tri mẫu 12g.
- Thực hiện: Các dược liệu sau khi rửa sạch thì cho vào ấm cùng với lượng nước vừa đủ và đun trên lửa nhỏ. Chia lượng nước thuốc sắc được thành nhiều lần uống trong ngày.
Bài thuốc chữa viêm gan cấp do thấp nhiệt (tiểu vàng/ đỏ, vàng da, nóng nảy trong ngực):
- Chuẩn bị hoàng bá 12g, cam thảo 4g và chi tử 16g
- Thực hiện: Các dược liệu mang đi sắc lấy nước uống. Mỗi ngày sắc uống 1 thang đến khi các triệu chứng thuyên giảm.
Bài thuốc chữa hội chứng cam nhiệt (ngủ không yên, chảy nước mắt, sưng đau, mắt đỏ):
- Chuẩn bị cam thảo, hoa cúc và dành dành
- Thực hiện: Các vị thuốc mang đi sắc lấy nước uống. Mỗi ngày sắc uống 1 thang
Bài thuốc trị viêm đường tiểu, viêm bể thận:
- Chuẩn bị chi tử và cam thảo tiêu mỗi vị 12g
- Thực hiện: Các vị thuốc mang đi sắc với lượng nước vừa đủ. Chắt lấy phần nước thuốc chia thành nhiều lần uống giúp lợi tiểu.
Bài thuốc chữa chứng ho ra máu:
- Chuẩn bị chi tử (sao đen) 12g, kha tử 3g, hải phù thạch 12g, qua lâu nhân 16g, bột thanh đại 4g.
- Thực hiện: Để bột đại thanh riêng, các vị thuốc còn lại mang sắc lấy nước uống. Sau đó, cho bột đại thanh hoà vào uống.
Bài thuốc trị vết bỏng bị nhiễm trùng gây sốt, khát nước, bứt rứt:
- Chuẩn bị đương quy 24g, khương hoạt 8g, liên kiều 20g, hoàng bá 12g, chi tử 12g, sinh hoàng kỳ 40 – 60g, phòng phong 12g, xích thược 12g, sinh địa 20g, sinh cam thảo 12g.
- Thực hiện: Dược liệu mang đi rửa sạch rồi cho vào ấm cùng với lượng nước vừa đủ sắc uống. Thực hiện đều đặn mỗi ngày đến khi triệu chứng thuyên giảm.
Bài thuốc chữa bong gân do chấn thương:
- Chuẩn bị lòng trắng trứng gà, chi tử sống và bột mì
- Thực hiện: Chi tử mang đi tán thành bột mịn, trộn đều với bột mì và lòng trắng trứng. Sau khi vệ sinh vết thương thì dùng hỗn hợp này đắp lên.
Bài thuốc chữa trĩ sưng nóng:
- Chuẩn bị bột dành dành đốt cháy đen và vaseline
- Thực hiện: Trộn đều dược liệu với vaseline rồi thoa lên vùng bị trĩ. Mỗi ngày thực hiện 2 lần để giảm tình trạng sưng viêm, đau nhức.
Bài thuốc chữa chứng cảm sốt:
- Chuẩn bị hương sị 4 gam, dành dành 14 quả
- Thực hiện: Các dược liệu cho vào ấm cùng với 500ml nước, đun trên lửa nhỏ đến khi sắc lại còn 150ml thì tắt bếp. Ngày sắc uống 1 thang, thực hiện trong 3 ngày liền để cảm nhận hiệu quả.
Bài thuốc chữa cảm lạnh gây buồn nôn:
- Chuẩn bị trần bì, tinh tre, chi tử (sao vàng) mỗi vị 10g, gừng tươi 5g.
- Thực hiện: Các vị thuốc đem sắc với 800ml nước, đến khi sắc lại còn 200ml thì tắt bếp. Chia nước thuốc thành 2 lần và uống hết trong ngày. Dùng thuốc khi còn ấm và áp dụng liên tục trong 5 ngày.
Bài thuốc chữa chứng tiểu ít, tiểu rắt và buốt:
- Chuẩn bị cù mạch, mộc thông, chi tử, hạt mã đề, hoạt thạch, biển súc mỗi vị 12g, đại hoàng 8g, cam thảo (nướng) 6g.
- Thực hiện: Các dược liệu mang đi sắc với 700ml nước đến khi còn lại 150ml thì tắt bếp. Chia lượng nước thuốc thành 2 lần và uống hết trong ngày. Mỗi liệu trình thực hiện từ 10 – 15 ngày. Áp dụng vài liệu trình để cải thiện bệnh lý.
Bài thuốc chữa chứng tinh hoàn sưng đau:
- Chuẩn bị tiểu hồi hương (sao với muối) 30g, hạt quýt (sao với giấm) 30g, hạt vải 30g, ích trí nhân 20g, chi tử (sao đen) 30g, hạt cau rừng 15g, thanh bì (sao với dầu vừng) 18g.
- Thực hiện: Các dược liệu đem đi tán thành bột, rây qua cho bột mịn. Mỗi lần dùng 6g uống cùng với nước sắc cỏ tím và muối (khoảng 10 sợi) hoặc uống cùng với rượu.
Bài thuốc giúp làm mờ sẹo:
- Chuẩn bị chi tử, hạt bạch tật lê với liều lượng bằng nhau
- Thực hiện: Mang tán thành bột mịn, hoà với giấm và dùng bông gòn thấm thuốc, hoa lên lên vùng da bị sẹo trước khi ngủ. Sáng hôm sau rửa lại với nước sạch
Bài thuốc trị chứng ho ra máu, thổ huyết:
- Chuẩn bị hoa hòe (sao), cát căn, chi tử (sao) mỗi vị 20g
- Thực hiện: Sắc lấy nước và cho thêm 1 ít muối vào và uống khi còn ấm
Một số lưu ý khi dùng vị thuốc chi tử
Người bệnh cần lưu ý một số vấn đề sau trước khi dùng dược liệu chữa bệnh:
- Không dùng cho những trường hợp bị tiêu chảy không có uất hoả hoặc thấp nhiệt, tỳ vị hư hàn.
- Cần phân biệt với cây dành dành bắc (Gardenia tonkinensis) và dành dành láng (Gardenia philastrei)
Các thông tin về vị thuốc cây chi tử chỉ mang tính chất tham khảo. Do đó, nếu có ý định dùng vị thuốc này chữa bệnh, người bệnh cần tham khảo ý kiến bác sĩ/ thầy thuốc để được thăm khám và tư vấn cụ thể. Tránh tự ý sử dụng thuốc vì có thể gây ra một số tác dụng phụ và rủi ro.
Có thể bạn quan tâm:
Trở thành người đầu tiên bình luận cho bài viết này!