Hạt Đười Ươi Là Gì? Đặc Điểm Và Tác Dụng Đối Với Sức Khỏe

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi

Bác sĩ CK II Bác sĩ Nguyễn Thị Nhuần

Hạt đười ươi là hạt của cây ươi, được coi là một nguồn dinh dưỡng tốt cho sức khỏe, đồng thời là một dược liệu Y học cổ truyền quý. Nguyên liệu này có mặt trong nhiều bài thuốc thanh nhiệt, giải độc, chữa bệnh theo pháp trị Đông y.

Tổng quan về dược liệu hạt đười ươi

Cây đười ươi còn được gọi là cây ươi, lười ươi, đại hải tử, bàng đại hải, an nam tử, đại đồng quả,… có danh pháp khoa học là Sterculia lychonophora Hnce, thuộc họ Trôm (Sterculiaceae). Hạt đười ươi hay hạt hạt nở, Malva nut,… được coi là dược liệu tốt và thực phẩm có giá trị dinh dưỡng cao để xuất khẩu.

Hạt cây đười ươi là một vị dược liệu theo y học cổ truyền

Đặc điểm hình dạng nhận biết cây đười ươi

Dưới đây hãy cùng Viện y dược cổ truyền dân tộc tìm hiểu các đặc điểm nhận dạng của cây hạt đười ươi:

Có thân gỗ to, cao từ 30 – 40m, đường kính thân cây đười ươi khoảng 0.8 – 1m. Thân cây mọc thẳng, không phân nhánh, phía trên chia nhiều cảnh tạo thành một tán cây rộng. Có thân xù xì, màu nâu xám, thỉnh thoảng xuất hiện vùng bong tróc để lộ thịt gỗ cây bên trong.
Lá đơn, có thể nguyên hay xẻ thuỳ, dài từ 18 – 45cm, rộng khoảng 18 – 24cm. Mặt trên lá cây có màu xanh lục, mặt dưới có màu nâu hoặc ánh bạc. Lá mầm mọc vào tầm tháng 3 – 4, rụng vào tháng 1 hàng năm.
Hoa xuất hiện vào khoảng tháng 3 – 4, trước khi lá phát triển mạnh. Hoa đười ươi khá nhỏ, không có cuống hoa. Hoa mọc thành từng cụm 3 – 5 thành chùy ở đầu cành. Sau khi hoa rụng thì quả xuất hiện, tầm cuối tháng 4 – đầu tháng 5. Thông thường, cây cần chu kì 4 năm mới cho quả một lần.
Mỗi hoa sẽ cho 1 – 2 quả đại (dài từ 12 – 16cm, rộng 4 – 5cm), có hình dạng lá, hình trứng hoặc giống như đèn treo. Phần quả được gọi là Lychnophora trong tiếng Anh. Quả có màu đỏ hoặc đỏ nhạt, mặt trong ánh bạc. Bên ngoài quả có 4 – 5 đường gân nổi rõ. Phần thịt quả chia làm 3 lớp: Lớp ngoài mỏng, lớp giữa dày mẫm (gồm những tế bào họp thành chuỗi chứa chất nhầy) và lớp trong nhẵn có màu trắng nhạt.
Quả sẽ tách ra hoàn toàn trước khi hạt chín. Một quả đười ươi chỉ có một hạt. Hạt đười ươi khá lớn, có kích thước dài khoảng 2.5cm, rộng từ 14 – 16mm, dày khoảng 5 – 7mm. Hạt có bề ngoài nhẵn như một quả, có màu đỏ nhạt. Bên ngoài hạt là hai cánh, thực tế chỉ là hai thùy dạng lá của quả đại sau khi mở.
Sau khi hạt chín hoàn toàn và hơi khô sẽ có màu hơi nâu sẫm, vỏ ngoài trở nên nhăn nheo. Hạt đười ươi sẽ nổi lên mặt nước nếu thả vào nước. Hạt sau khi ngậm nước sẽ nở to gấp 8 – 10 lần thể tích ban đầu, đồng thời tạo thành một lớp nhầy màu nâu nhạt, trong suốt bao quanh. Vị của hạt lúc này sẽ hơi chát, tạo cảm giác mát.

Phân bố

Cây đười ươi phân bố rộng khắp ở Đông Nam Á, từ Campuchia, Thái Lan, Malaysia, Indonesia đến Philippines và New Guinea. Ở Việt Nam, cây hạt đười ươi cũng có mặt ở nhiều vùng miền Nam như Bình Thuận, Bà Rịa – Vũng Tàu, Đồng Nai, Bình Định, Quảng Trị, Khánh Hòa, Phú Yên và Lâm Đồng,…

Xem thêm: Hà Thủ Ô Trắng: Tổng Quan Đặc Điểm, Công Dụng Và Cách Dùng

Cây hạt đười ươi ở nước ta được trồng ở các tỉnh thành miền Nam

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế – Bảo quản hạt đười ươi

Cây đười ươi được trồng để lấy gỗ và thu hoạt hạt kèm quả. Quả của cây được thu hoạch khi chín vào tháng 6 – 8, sau đó được sơ chế bằng cách phơi khô cả vỏ hoặc tách lấy hạt đười ươi. Loại hạt này được sử dụng trong Y học cổ truyền như một vị thuốc quý để chữa bệnh, còn phương Tây cũng coi đây là một loại thực phẩm giàu dinh dưỡng để làm các món tráng miệng, thức uống.

Để bảo quản lâu, hạt cây ươi thường được tách bỏ phần thịt quả hoặc để nguyên, đem đi sấy hoặc phơi khô. Vì loại hạt giàu dinh dưỡng này thường được xuất khẩu nên sẽ được đóng gói, hút chân không hoặc đóng trong hộp kín có gói hút chống ẩm.

Thành phần dinh dưỡng hạt đười ươi

Hạt đười ươi (hay hạt lười ươi) gồm hai phần: Phần nhân (khoảng 35%) và phần vỏ (khoảng 65%). Trong phần nhân, chứa các thành phần hóa học như sau:

Chất béo: Khoảng 2.98%.
Tinh bột.
Chất đắng.
Đường: Chủ yếu là Galactose, Arabinose và Pentose.

Trong phần vỏ của hạt đười ươi, chứa các thành phần hóa học như sau:

Chất béo: Khoảng 1%.
Bassorin: Khoảng 59%.
Chất nhầy.
Chất chát hay Tanin.

Trong phần hạt chứa nhiều chất dinh dưỡng và hoạt chất tốt cho sức khỏe

Công dụng của hạt đười ươi đối với sức khỏe

Hạt đười ươi có tác dụng gì? Cả Y học cổ truyền và hiện đại đã công nhận nhiều lợi ích của hạt đười ươi đối với sức khỏe con người, cụ thể:

Theo Y học cổ truyền

Đông y từ xưa đã dùng hạt đười ươi làm dược liệu chữa bệnh, theo Bản thảo thập di của Triệu Học Mẫn vào thế kỷ 18, hạt lười ươi có vị ngọt, công dụng thanh nhiệt, nhuận cổ, giải độc nên được dùng trong chữa ho, giảm sưng đau cổ họng.

Tham khảo một số tài liệu Y học cổ truyền khác như sách Dược liệu hội biên, chúng ta có thể tóm tắt một số đặc tính dược liệu hạt đười ươi như sau:

Tính vị: Vị ngọt nhạt, tính lương (mát).
Quy kinh: Phế và Đại tràng.
Công năng: Lợi phế, nhuận tràng, thanh nhiệt giải độc, tiêu viêm, cầm máu.
Chủ trị: Chữa ho khan, giảm sưng cổ họng, tăng thải độc và thanh nhiệt, chữa nóng trong, chữa chảy máu cam, kích thích và điều hòa hoạt động tiêu hóa,…

Dưới đây là các công dụng cụ thể của hạt đười ươi theo y học cổ truyền:

Hỗ trợ trị bệnh viêm họng mãn tính: Với tính năng thanh nhiệt, giải độc, làm mát gan, hạt đười ươi được sử dụng để điều trị viêm họng, đặc biệt là viêm họng mãn tính.
Thanh nhiệt, giải độc: Hạt đười ươi có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, loại bỏ các độc tố trong cơ thể, giúp cơ thể khỏe mạnh hơn. Đặc biệt việc sử dụng hạt ươi sẽ giúp cơ thể mát nhanh vào mùa hè, giảm các triệu chứng nóng trong và một số bệnh lý khác gây ra do nóng gan, nhiệt cao, tích tụ độc lâu ngày.
Giảm thiểu mụn nhọt: Các thành phần bên trong hạt có khả năng kháng khuẩn và làm sạch da, giúp giảm thiểu mụn nhọt và mất nước trên da
Cải thiện tình trạng chảy máu cam: Có tác dụng cầm máu, làm dịu các triệu chứng liên quan đến chảy máu cam, đặc biệt là ở trẻ nhỏ.
Cải thiện chứng táo bón: Loại dược liệu này cũng có tác dụng nhuận tràng, kích thích tiêu hóa, giúp tăng cường sự trao đổi chất của cơ thể và loại bỏ chất độc hại trong đường tiêu hóa. Do đó, nó được sử dụng để điều trị táo bón và các vấn đề liên quan đến đường tiêu hóa.
Dùng hạt đười ươi trị gai cột sống, bệnh xương khớp: Hạt lười ươi với tính kháng khuẩn, chống viêm tốt còn được sử dụng trong việc hỗ trợ điều trị các bệnh lý về xương khớp như đau lưng, thoái hóa cột sống, đau vai gáy, gai cột sống, đau thần kinh tọa, viêm khớp.
Chữa viêm đường tiết niệu: Nhờ tính khác khuẩn, vị dược này cũng được sử dụng để điều trị ho khan và viêm đường tiết niệu.

Y học cổ truyền coi đây là một vị thuốc có nhiều ứng dụng tốt

Theo Y học hiện đại

Là một nguồn dinh dưỡng dồi dào, các nhà khoa học hiện đại cũng phát hiện những tác dụng của hạt đười ươi đối với con người như:

Hạt đười ươi chứa đủ ba loại đường Galactose, Pentose và Arabinose, đem lại tác dụng làm giảm đau nhức và cơ cứng khớp do các bệnh lý về xương khớp. Ngoài ra, ba loại đường này còn có tác dụng kháng khuẩn và chống viêm, giúp trị các bệnh ngoài da. Đây cũng là nguồn năng lượng lành mạnh cho con người.
Bassorin và Sterculin là hai loại hoạt chất có giá trị y học rất cao, có tác dụng làm giảm đau nhanh chóng, kiểm soát và phục hồi tình trạng rối loạn hệ thần kinh, giảm hẳn các tình trạng đi tiểu thất thường hoặc mất cân bằng của cơ thể do bệnh vôi hóa cột sống (gai cột sống) gây ra.
Hàm lượng chất béo có lợi trong hạt đười ươi rất cao, cung cấp các dưỡng chất cần thiết cho cơ thể và giúp tăng cường hoạt động của hệ xương khớp.
Bên cạnh đó, người ta cũng phát hiện tính mát, thanh nhiệt của loại hạt này, phù hợp dùng làm thực phẩm, thức uống ngày hè.

Gợi ý một số cách sử dụng hạt đười ươi hiệu quả nhất

Với hàm lượng dinh dưỡng cao và thành phần hóa học chứa các hoạt chất có dược tính trên, cả Y học cổ truyền và hiện đại đã công nhận nhiều lợi ích của hạt đười ươi đối với sức khỏe con người. Đặc biệt, dưới đây là hướng dẫn một số cách sử dụng loại hạt này hiệu quả nhất.

Cải thiện vôi hóa, gai cột sống: Rửa sạch 5 hạt ươi khô rồi ngâm với 700ml nước sôi. Sau khi hạt ươi đã nở to 8 – 10 lần, tạo thành lớp nhầy, hãy bóc bỏ lớp vỏ gân bên ngoài, cho thêm đường vừa ăn vào trộn đều và uống hết một lần. Duy trì dùng hạt đười ươi trị gai cột sống với liệu trình theo hướng dẫn của bác sĩ.
Thanh nhiệt, trị chảy máu cam ở trẻ nhỏ: Sao vàng 2 – 5 hạt cây đại đồng quả, nấu lấy nước cho trẻ uống trong ngày.
Trà uống trị đau họng, ho khan không đờm: Dùng 3 hạt khô, thêm 1 thìa mật ong nguyên chất hãm với nước sôi làm trà chữa đau họng, ho khan không đờm, khản tiếng, cốt chưng nội nhiệt, chảy máu cam, nhiệt miệng, mụt nhọt,…
Giải nhiệt ngày hè: Cho 1 quả ươi tươi đã bỏ vỏ và 3 hạt vào 400ml nước ấm, thêm 2 thìa bột sắn dây, 1 cục đường phèn nhỏ. Trộn đều cho hỗn hợp tan, thêm đá và thưởng thức lạnh trong ngày.
Điều trị mụn nhọt: Hạt đại hồng quả được sử dụng để trị mụn nhọt theo y học cổ truyền. Cách làm đơn giản, bạn chỉ cần lấy cơm trộn với nước ngâm đại hồng quả và đắp lên nốt mụn nhọt. Đắp mỗi ngày cho đến khi nốt mụn xẹp hẳn.
Hỗ trợ chữa chứng táo bón: Hạt đười ươi cũng được sử dụng để điều trị táo bón bằng cách ngâm 2 – 3 hạt trong nước nóng, sau đó bóc bỏ lớp vỏ ngoài và uống vào mỗi buổi sáng khi bụng rỗng.
Bài thuốc chữa sỏi thận: Hạt đười ươi kết hợp với chuối hột rừng có thể dùng giúp điều trị sỏi thận theo y học cổ truyền. Chuối hột rừng được thái thành lát mỏng và phơi khô. Hạt đười ươi được rang chín và xay thành bột mịn. Sau đó, trộn bột chuối hột và bột hạt đười ươi với tỷ lệ 4 chuối : 1 đười ươi để tạo thành hỗn hợp dùng dần. Mỗi ngày, hòa tan 1 muỗng canh bột hỗn hợp với 1 cốc nước ấm và uống đều đặn 2 lần/ngày (1 lần vào buổi sáng sau khi dậy và 1 lần sau 21 giờ tối).

Có nhiều cách ngâm hạt đười ươi và sử dụng tùy theo mục đích

Lưu ý cần biết khi mua và sử dụng vị dược hạt đười ươi

Dù loại dược liệu này khá lành tính và dễ sử dụng, mang lại hiệu quả phù hợp nhiều đối tượng, tuy nhiên bạn vẫn cần cẩn trọng sử dụng đúng cách, chọn lựa nguyên liệu chất lượng để đảm bảo hiệu quả, an toàn. Dưới đây là các lưu ý khi mua và sử dụng dược liệu hạt đười ươi:

Lựa chọn địa chỉ uy tín để mua hạt và quả đười ươi, tránh mua các sản phẩm kém chất lượng, nguồn gốc không rõ ràng, chứa chất bảo quản hoặc tẩm chất tẩy rửa.
Không nên ăn hạt đười ươi khô chưa được ngâm nước, vì khi vào cơ thể, nguyên liệu sẽ hấp thu nước, trương nở và gây tắc nghẽn ruột dẫn đến cứng bụng và khó thở.
Người mắc bệnh tiêu hóa hoặc có các vấn đề về rối loạn hệ tiêu hóa, cơ địa mẫn cảm, đang tiêu chảy,… không nên dùng hạt đười ươi.
Sử dụng dược liệu ở liều lượng đủ, không nên lạm dụng để tránh tác dụng phụ như buồn nôn, ho có đờm hoặc nước đờm trắng.
Không nên ngâm quá nhiều hạt của cây cho nở ra để dùng dần, thay vào chó nên uống đến đâu ngâm tới đó để tránh làm mất chất và tránh hạt bị chua và nhiễm khuẩn.
Hạt đười ươi có độ an toàn cao khi sử dụng đúng cách và liều lượng. Tuy nhiên, việc sử dụng quá liều loại hạt này có thể gây ra một số tác dụng phụ không mong muốn như buồn nôn, tăng tiết đờm trắng ở cổ gây kích thích ho. Những biểu hiện này sẽ thuyên giảm dần rồi biến mất khi bạn ngưng uống hạt ươi.
Nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng nguyên liệu này để hỗ trợ chữa bệnh nhằm tránh những ảnh hưởng xấu đến sức khỏe.

Sử dụng đúng cách theo tham vấn ý kiến bác sĩ, thầy thuốc để đảm bảo an toàn

Hạt đười ươi là một dược liệu Y học cổ truyền với nhiều ứng dụng, dễ sử dụng và có thể làm nguyên liệu chế biến thức uống tốt cho sức khỏe. Tuy nhiên, việc dùng dược liệu này vẫn cần cẩn trọng để đảm bảo an toàn và phù hợp cơ địa người bệnh.